בניגוד לפרקים א–ב של המסכת, בפרקים ג–ד שלה מובאים דבריהם של עשרות חכמים שונים, ללא סדר נראה לעין, לא כרונולוגי ולא ענייני, ורק לעיתים ניתן למצוא קשר בין משנה למשנה. Ao contrário dos capítulos um e dois do tratado, nos capítulos três e quatro são trazidas as palavras de dezenas de sábios diferentes, sem uma ordem aparente, nem cronológica nem temática, e apenas ocasionalmente é possível encontrar uma conexão entre uma mishná e outra.
עֲקַבְיָא בֶן מַהֲלַלְאֵל אוֹמֵר. ומאמרו פותח בקביעה, העוסקת בשלושה עניינים, ולאחריה באה הנמקתה. Akávia ben Mahalalel diz. E sua declaração começa com uma afirmação que aborda três assuntos, seguida por sua explicação.
הִסְתַּכֵּל בִּשְׁלשָׁה דְבָרִים וְאִי אַתָּה בָא לִידֵי עֲבֵרָה. אם יזכור האדם דרך קבע את שלושת הדברים הרשומים להלן, לא יגיע אף פעם לידי חטא ועוון. "הסתכל" כאן משמעו: שים לבך, התעמק ועיין בדבר. "Contemple três coisas e você não chegará a transgredir." Se o ser humano lembrar constantemente os três pontos listados abaixo, nunca chegará ao pecado ou iniquidade. "Contemple" aqui significa: preste atenção, examine e investigue profundamente.
דַּע מֵאַיִן בָּאתָ, וּלְאָן אַתָּה הוֹלֵךְ, וְלִפְנֵי מִי אַתָּה עָתִיד לִתֵּן דִּין וְחֶשְׁבּוֹן. וממשיך עקביא בן מהללאל ומסביר את דבריו. "Sabe de onde você veio, para onde você está indo e diante de quem você terá que prestar contas e justificação." Akávia ben Mahalalel continua e explica suas palavras.
מֵאַיִן בָּאתָ? מִטִּפָּה סְרוּחָה. ראשיתו של היצור האנושי בבטן אמו בטיפת זרע צמיגה וחסרת צורה ("סרוחה" אין עניינו סרחון אלא השתרעות, כמו "סרוחים" [עמוס ו, ז] שמשמעו: שוכבים על מיטותיהם בפישוט איברים). "De onde você veio? De uma gota desprezível." O início da criação humana no ventre de sua mãe é em uma gota de semente viscosa e desprovida de forma ("desprezível" aqui não implica putrefação, mas expansão, como em "estendidos" [Amós 6:4], significando: deitados em suas camas esticando seus membros).
וּלְאָן אַתָּה הוֹלֵךְ? לִמְקוֹם עָפָר רִמָּה וְתוֹלֵעָה. גוף האדם נרקב בקברו ומשמש למאכל תולעים מסוגים שונים. ולעומת זאת: "E para onde você está indo? Para um lugar de poeira, vermes e larvas." O corpo humano se decompõe na sepultura e serve de alimento para vários tipos de vermes. E em contraste:
וְלִפְנֵי מִי אַתָּה עָתִיד לִתֵּן דִּין וְחֶשְׁבּוֹן? לִפְנֵי מֶלֶךְ מַלְכֵי הַמְּלָכִים הַקָּדוֹשׁ בָּרוּךְ הוּא. לאחר מותו, כך מאמין עקביא, עומד האדם לדין ב"בית המשפט העליון", לפני ריבונו של עולם, ומשלם על מעשיו בעולם הזה (על הביטוי "דין וחשבון" ראו להלן ד, כט). מי שיזכור את מוצאו של האדם ואת גורלו לאחר שיצא מן העולם, יגלה את אפסותו, והכרת עמידתו לדין לאחר חייו תביא אותו שלא לחטוא כלל. – לא מקרה הוא שמאמרו זה של עקביא משמש, על פי נוסח האשכנזים, כפתיחה לטכס לוויית המת. הוא מכוון לאזניהם של הנוכחים בלוויה ומבקש מהם, כתזכורת כואבת אך אנושית עד מאוד, לנצל את עמידתם באותה הזדמנות כדי לזכור מניין באו, לאן ילכו וכיצד ינהלו את חייהם. או כדברי קהלת: "טוב ללכת אל בית אבל מלכת אל בית משתה, באשר הוא סוף כל האדם, והחי יתן אל לבו" (ז, ב). "E diante de quem você terá que prestar contas e justificação? Diante do Rei dos Reis dos Reis, o Santo, bendito seja Ele." Após sua morte, ensina Akávia, o ser humano comparece ao "tribunal supremo", perante o Senhor do Mundo, e responde por seus atos neste mundo (sobre a expressão "contas e justificação", veja adiante Daf 29). Quem se lembrar da origem humilde do homem e de seu destino após deixar este mundo descobrirá sua insignificância, e a consciência de que prestaremos contas após nossa vida nos levará a evitar o pecado completamente. – Não é por acaso que esta declaração de Akávia é usada, de acordo com o costume ashkenazi, como introdução à cerimônia fúnebre. Ela é dirigida aos presentes no funeral e busca lembrá-los, de maneira dolorosa mas profundamente humana, aproveitar essa ocasião para refletir sobre de onde vieram, para onde irão e como devem conduzir suas vidas. Como disse Qohelet: "Melhor ir à casa do luto do que à casa do banquete, pois ali se encontra o fim de todo ser humano, e os vivos consideram isso em seus corações" (7:2).
על עקביא בן מהללאל Sobre Akávia ben Mahalalel
חכם ארץ ישראלי שחי ופעל במהלך המאה הראשונה לספירה, בדורות הסמוכים לחורבן הבית השני. מדבריו של עקביא נותרו בידינו רק מאמרים בודדים, שארבעה מהם הביאו לגורלו המר. עקביא העיד בפני חבריו על מה ששמע ממוריו בקשר לארבע הלכות בענייני קודשים וטהרות. השמועות שהביא לבית המדרש נגדו את דעתם של שאר החכמים, ואלה הפצירו בו לקבל את הכרעת הרוב, כדי שלא תרבה מחלוקת בישראל. בתמורה להסכמתו לחזור בו מדעותיו הבטיחו לו למנותו לאב בית הדין, אולם עקביא סירב להצעתם במילים בוטות: "מוטב לי להיקרא שוטה כל ימיי ולא ליעשות שעה אחת רשע לפני המקום [=הקב"ה]. שלא יהיו אומרים 'בשביל שררה חזר בו'" (משנה, עדויות ה, ו). בשל כך נידו אותו החכמים, וכך נותר בנידוי עד סוף ימיו (אם כי יש בין החכמים מי שקובע כי עקביא לא נוּדה כלל). מסיפור זה עולה דמות של אדם הנאמן לעצמו, אדם שאיננו מוכן לשנות את דעתו, והריהו נכון לשלם מחיר גבוה על כך. קו אופי דומה עולה גם מסיפור אחר, שבו ביקש בנו של עקביא מאביו שיצווה על החכמים לקרב אותו אליהם. עקביא סירב לעשות כן ואמר לבנו (משנה, עדויות ה, ז): "מעשיך יקרבוך ומעשיך ירחיקוך" – על כל אדם לקנות את מקומו בזכות עצמו ומעשיו ולא בשל זכות אבותיו או מילה טובה שיאמרו עליו (היא, בלשון נקייה, פרוטקציה). על עקביא אמר ר' יהודה בר אלעאי, שלא רבים בישראל היו גדולים "בחכמה וביראת חטא כעקביא בן מהללאל" (משנה עדויות ה, ו). על פי מסורת מאוחרת מצוי קברו ליד העיר צפת. Um sábio da Terra de Yisra'el que viveu e atuou durante o primeiro século EC, nas gerações próximas à destruição do Segundo Beit HaMikdash. Das palavras de Akávia restaram-nos apenas alguns ditos, quatro dos quais levaram-no a um destino amargo. Akávia testemunhou para seus colegas sobre o que ouvira de seus mestres a respeito de quatro questões relacionadas a sacrifícios e pureza ritual. As opiniões que trouxe ao Beit Midrash foram rejeitadas pelos outros sábios, que insistiram que ele aceitasse a decisão da maioria, para evitar divisões em Yisra'el. Em troca de sua concordância em mudar de posição, prometeram nomeá-lo Av Beit Din, mas Akávia recusou-se categoricamente: "Melhor que eu seja chamado tolo todos os dias da minha vida do que, por uma hora sequer, tornar-me ímpio diante do Lugar [Hashem]. Pois poderiam dizer 'ele voltou atrás por causa do poder'" (Mishná, Eduyot 5:6). Por isso, os sábios o excomungaram, e assim permaneceu até o fim de seus dias (embora haja quem diga que Akávia nunca foi excomungado). Desse episódio emerge a figura de um homem fiel a si mesmo, alguém que não estava disposto a mudar de opinião, mesmo pagando um alto preço por isso. Um traço semelhante aparece em outro relato, no qual o filho de Akávia pediu-lhe que ordenasse aos sábios que o aceitassem entre eles. Akávia recusou-se, dizendo a seu filho (Mishná, Eduyot 5:7): "Suas ações o aproximarão e suas ações o distanciarão" – cada pessoa deve conquistar seu lugar pelo próprio mérito e pelas próprias ações, e não pela virtude de seus ancestrais ou por favores especiais (isto é, em linguagem clara, proteção). Sobre Akávia, Rabi Yehudá bar Ilai comentou que poucos em Yisra'el eram tão grandes "em sabedoria e temor ao pecado quanto Akávia ben Mahalalel" (Mishná, Eduyot 5:6). De acordo com uma tradição tardia, seu túmulo encontra-se perto da cidade de Tzfat.
עלילותיה של הטיפה הסרוחה As Peripécias da Gota Desprezível
בספרות חז"ל מוצאים אנו כמה דיונים בתהליכי ההתהוות הראשונים של היצור האנושי ברחם אימו ובקורותיו שם. משעה שמפרה הזרע את הביצית מתחילה תקופה של ארבעים יום, היא התקופה שבה נוצר הוולד (בבלי, בכורות כא ע"ב). וכיצד נראה העובר במעי אמו? "דרש רבי שמלאי: למה הולד דומה במעי אמו? לפנקס שמקופל ומונח. ידיו על שתי צדעיו [=רקותיו], שתי אציליו [=מרפקיו] על שני ארכובותיו [=ברכיו], ושני עקביו על שני עגבותיו [=ישבנו], וראשו מונח לו בין ברכיו, ופיו סתום וטבורו פתוח, ואוכל ממה שאמו אוכלת, ושותה ממה שאמו שותה, ואינו מוציא רעי [=צואה] שמא יהרוג את אמו. וכיון שיצא לאוויר העולם – נפתח הסתום ונסתם הפתוח, שאלמלא כן אינו יכול לחיות אפילו שעה אחת" (בבלי, נידה ל ע"ב). בתקופת ההריון – הם "תשעה ירחי לידה" כאמור בשיר הידוע "אחד מי יודע" בהגדה של פסח – "מלמדין אותו כל התורה כולה ... וכיון שבא לאוויר העולם בא מלאך וסטרו על פיו ומשכחו כל התורה כולה" (שם). ומאז, כל ימי חייו, הוא רק שב ונזכר במה שלמד עוד טרם בא לעולמנו, והוריו ומוריו הם רק אלה המזכירים לו את מה שידע בעבר. ועוד יודעים חז"ל לספר כי עוּברים במעי אמם יכולים לדעת את שמתרחש בעולם שמחוץ להם, ומספרים על דוד ש"אמר שירה במעי אמו" (בבלי, ברכות י ע"א), ועל יעקב ועשו שהתרוצצו במעי אמם קודם ללידתם, יעקב בשעה שחלפו ליד בית כנסת ועשו בשעה שחלפה רבקה ליד בית עבודה זרה (בראשית רבה סג, ו). Na literatura de Chazal, encontramos várias discussões sobre os primeiros processos de formação do ser humano no ventre materno e seus acontecimentos ali. A partir do momento em que o espermatozoide fertiliza o óvulo, começa um período de quarenta dias, durante o qual o embrião é formado (Bavli, Bava Kama 60b). E como o feto parece dentro do ventre de sua mãe? "Rabi Shmuelai ensinou: Com que se parece o feto no ventre de sua mãe? Com um pergaminho dobrado e colocado. Suas mãos estão sobre suas costelas, seus cotovelos sobre seus joelhos, seus calcanhares sobre seus quadris, e sua cabeça está posicionada entre seus joelhos, sua boca fechada e seu umbigo aberto, alimentando-se do que sua mãe come e bebendo do que sua mãe bebe, e ele não elimina resíduos para não matar sua mãe. E quando sai para o ar do mundo – o que estava fechado abre-se e o que estava aberto fecha-se, pois caso contrário ele não conseguiria sobreviver nem por uma hora" (Bavli, Niddá 30b). Durante o período de gravidez – os "nove meses de gestação", mencionados na conhecida canção "Echad Mi Yode'a" na Hagadá de Pesach – "ensinam-lhe toda a Torá... E quando sai para o ar do mundo, vem um anjo e dá-lhe um tapa na boca, fazendo-o esquecer toda a Torá" (ibid.). E desde então, durante todos os dias de sua vida, ele apenas volta a lembrar o que aprendeu antes de vir ao nosso mundo, e seus pais e professores são aqueles que o ajudam a recordar o que já sabia. Além disso, Chazal relatam que fetos no ventre de suas mães podem saber o que acontece no mundo exterior, e contam sobre David, que "cantou louvores no ventre de sua mãe" (Bavli, Berachot 10a), e sobre Yaakov e Esav, que se agitavam no ventre de sua mãe antes de seu nascimento, Yaakov quando Rivka passava por uma sinagoga e Esav quando ela passava por um templo de idolatria (Bereshit Rabá 63:6).
במסורות כאלה ובדומות להן יש לדון, כמובן, על יסוד הידע הרפואי של הימים הקדומים (בעמים בכלל ובישראל בפרט), ובעיקר על יסוד אמונותיהם של חכמים במה שנוגע לקשרו של האלוהים עם כל יצוריו, גם אלו שטרם ראו את אור העולם. Em tradições como essas e similares, é necessário discutir, claro, com base no conhecimento médico da antiguidade (entre os povos em geral e em Yisra'el em particular), e principalmente nas crenças dos sábios sobre a relação de Hashem com todas as criaturas, incluindo aquelas que ainda não viram a luz do mundo.
על החיים ועל המוות Sobre a Vida e a Morte
דרישתו של עקביא בן מהללאל מן האדם לזכור את סופו נוגעת בעצבים חשופים, לא מעט בשל ניסוחה הבוטה וחסר הרחמים ("עפר רימה ותולעה"). ניתן לומר ששאלת המודעות למוות היא שאלה אוניברסלית, עד שדומה שאין בן אנוש המצליח לחמוק ממנה. לא מעט הם הוגי הדעות הסוברים כי ההבדל בין האדם לבין החיה והבהמה הוא בידיעה החריפה של האדם שהוא סופי, שזמנו קצוב וסופו כיליון, ובוודאי כיליונו של הגוף. (שאלת האמונה בהישארות הנפש ובחיי העולם הבא חורגת מדיוננו כאן.) וכיצד זה ניתן להתמודד עם האימה המשתקת שהמודעות למוות עשויה לעורר? עקביא בן מהללאל מציע לא להתעלם מן המוות, אלא להיפך – להעמיק את הידיעה שסופנו למות. ידיעה זו קשה אמנם לעיכול, אך היא מאלצת את האדם לעמוד לנוכח המטרות העיקריות של חייו ולשאול את עצמו אם עמד בהן, וכך לתת גם לעצמו דין וחשבון על מה שעשה בעודו על פני האדמה. סופם של דברי עקביא "ולפני מי אתה עתיד ליתן דין וחשבון – לפני מלך מלכי המלכים הקדוש ברוך הוא" רומזים לנקודה נוספת, דתית־אמוּנית באופיה: עמידתו של האדם נוכח סופיותו, מעמידה אותו מול האל האינסופי. תודעה חריפה זו מנוסחת באופן נוגע ללב בתפילת "ונתנה תוקף" הנאמרת בראש השנה וביום הכיפורים: "אדם יסודו מעפר וסופו לעפר ... משול כחרס הנשבר, כחציר יבש, וכציץ נובל, כצל עובר, וכענן כלה, וכרוח נושבת, וכאבק פורח, וכחלום יעוף", ולעומת זאת – "ואתה הוא מלך אל חי וקיים". A exigência de Akávia ben Mahalalel para que o ser humano lembre-se de seu fim atinge nervos expostos, especialmente por sua formulação direta e implacável ("poeira, vermes e larvas"). Pode-se dizer que a questão da consciência da mortalidade é universal, a ponto de parecer não haver ser humano que consiga escapar dela. Muitos pensadores argumentam que a diferença entre o ser humano e o animal reside na aguda consciência humana de sua finitude, de que seu tempo é limitado e seu fim inevitável, especialmente o fim de seu corpo. (A questão da crença na imortalidade da alma e na vida futura está além do escopo desta discussão.) E como lidar com o medo paralisante que a consciência da morte pode provocar? Akávia ben Mahalalel sugere não ignorar a morte, mas, ao contrário, aprofundar a compreensão de que estamos destinados a morrer. Embora difícil de assimilar, essa consciência força o ser humano a confrontar os principais objetivos de sua vida e questionar se os alcançou, proporcionando também a si mesmo um balanço de suas ações enquanto esteve na terra. A conclusão das palavras de Akávia – "e diante de quem você terá que prestar contas e justificação – diante do Rei dos Reis dos Reis, o Santo, bendito seja Ele" – aponta para outro ponto, de natureza religiosa e teológica: ao encarar sua própria mortalidade, o ser humano se coloca diante do Deus infinito. Essa consciência penetrante é formulada de maneira tocante na oração "Unetane Tokef", recitada em Rosh Hashaná e Yom Kippur: "O ser humano tem sua origem no pó e seu fim no pó... comparado a um vaso de barro que se quebra, a grama seca, a flor murcha, à sombra passageira, à nuvem que se dissipa, ao vento que sopra, ao pó que voa, e a um sonho que flui", e, em contraste – "mas Tu és o Rei eterno, Deus vivo e existente".