הוּא הָיָה אוֹמֵר. ר' טרפון שנזכר במשנה הקודמת (ופרטים עליו ראו שם), שגם בה דיבר על מלאכה ופועלים ושכר. מאמרו זה של ר' טרפון מורכב היה מלכתחילה משלושה חלקים, אך עם הזמן נוסף עליו חלק רביעי, כמבואר להלן. Ele costumava dizer. R' Tarfon, mencionado na Mishná anterior (e para mais detalhes sobre ele, veja lá), também ali falou sobre trabalho, trabalhadores e salário. Esta declaração de R' Tarfon foi originalmente composta de três partes, mas com o tempo uma quarta parte foi adicionada, conforme explicado abaixo.
לֹא עָלֶיךָ הַמְּלָאכָה לִגְמוֹר, וְלֹא אַתָּה בֶן חֹרִין לְהִבָּטֵל מִמֶּנָּה. רבה היא המלאכה הניצבת בפני כל אדם במהלך חייו, הרחבת ידע ותיקון החברה ועוד ועוד משימות, ואין לצפות ממנו שישלים את כולה, ולא כולה מוטלת על כתפיו, אך עם זאת אסור שבשל כך יימנע ממנה. אין הוא חופשי להתבטל ממלאכתו רק משום שהוא יודע שלא יצליח להביאהּ לידי סיום. ובאיזו מלאכה במיוחד מדבר ר' טרפון? בעבודת האלוהים, קרי בקיום המצוות ובלימוד התורה, ועל כן הוא ממשיך ואומר: Não é sobre você completar a tarefa, e nem você é um homem livre para se omitir dela. Grande é a tarefa que está diante de cada pessoa ao longo de sua vida: expansão do conhecimento, correção da sociedade e muitas outras missões, e não se pode esperar que ele complete tudo, nem que tudo dependa de seus ombros; no entanto, é proibido que por isso ele se abstenha disso. Ele não é livre para se omitir de seu trabalho apenas porque sabe que não será capaz de levá-lo à conclusão. E em qual tarefa específica R' Tarfon está falando? No trabalho de Elohim, ou seja, no cumprimento dos mandamentos e no estudo da Torá. Por isso, ele continua e diz:
אִם לָמַדְתָּ תּוֹרָה הַרְבֵּה, נוֹתְנִים לְךָ שָׂכָר הַרְבֵּה. השכר גדל ומתרבה ככל שהמאמץ גדל, גם אם לא יגיע האדם לעולם ללמוד את התורה כולה, על כל ענפי הידע הקשורים בה. Se você estudou muita Torá, eles lhe darão grande salário. O salário cresce e aumenta à medida que o esforço cresce, mesmo que a pessoa nunca consiga aprender toda a Torá, em todos os ramos de conhecimento associados a ela.
וְנֶאֱמָן הוּא בַּעַל מְלַאכְתְּךָ שֶׁיְּשַׁלֵּם לְךָ שְׂכַר פְּעֻלָּתֶךָ. וצריך האדם להאמין בשכר שיגיע לו, כי "בעל המלאכה", היינו המעסיק (ראו ב, יט), ובמקרה זה האלוהים, ישלם לכל אדם את השכר הראוי לו על מעשיו. אכן, מאמר זה נושא אופי דתי, ועל כן לא פלא הוא שרק חלקו הראשון ("לא עליך המלאכה לגמור ולא אתה בן חורין להבטל ממנה") זכה לפרסום בהקשרים שאינם מושתתים על אמונה דתית דווקא, אלא כאמירה כללית על המצב האנושי בכלל. – נראה שכאן הסתיים מאמרו המקורי של ר' טרפון, אשר שלושת חלקיו משלימים זה את זה לאמירה רצופה אחת. וכך הוא אמנם מופיע גם בכתבי יד טובים של המסכת, אך באחרים נוסף כאן משפט רביעי: E fiel é o Senhor de sua tarefa, que recompensará seu trabalho. A pessoa precisa acreditar no salário que receberá, pois "o Senhor de sua tarefa", ou seja, o empregador (veja 2,19), e neste caso Elohim, pagará a cada homem a recompensa devida por suas ações. De fato, esta declaração tem um caráter religioso, e portanto não é surpreendente que apenas sua primeira parte ("Não é sobre você completar a tarefa, e nem você é um homem livre para se omitir dela") tenha ganhado popularidade em contextos que não são necessariamente baseados na fé religiosa, mas como uma expressão geral sobre a condição humana. – Parece que aqui terminou a declaração original de R' Tarfon, cujas três partes complementam-se mutuamente formando uma única afirmação contínua. Assim ele aparece também nos bons manuscritos desta Mishná, mas em outros foi adicionado aqui um quarto versículo:
וְדַע שֶׁמַּתַּן שְׂכָרָם שֶׁלַּצַּדִּיקִים לֶעָתִיד לָבוֹא. אין לפקפק במתן השכר, אך על האדם לזכור ("ודע") שאין לצפות לו בעולם הזה, אלא לעתיד לבוא, שהרי המציאות מלמדת כי לא תמיד "צדיק וטוב לו". E saiba que a recompensa dos justos será no futuro vindouro. Não deve haver dúvidas quanto à concessão da recompensa, mas a pessoa deve lembrar ("e saiba") que ela não deve ser esperada neste mundo, mas sim no futuro vindouro, pois a realidade ensina que nem sempre "o justo prospera".
מתי יבוא "לעתיד לבוא"? Quando chegará o "futuro vindouro"?
הביטוי "לעתיד לבוא", המופיע בספרות חז"ל מאות רבות של פעמים, משמש בשתי משמעויות עיקריות: בהקשר המעשי הוא מכוון בדרך כלל למשהו שיתרחש מרגע מסוים ואילך, כגון הקביעה כי אדם שנודר לא לשתות יין "כל השנה", אסור בשתיית יין מיום שאמר את דבריו עד "ראש השנה לעתיד לבוא", היינו עד לראש השנה הקרוב (ירושלמי נדרים ח, א), וכדומה. בהקשר הרעיוני, לעומת זאת, מכוון הביטוי לאיזה עתיד כלשהו שזמנו לא נקבע בבירור. המשפט שצורף במשנתנו לדברי ר' טרפון מבטיח שכר שאיננו שכר פיזי הצפוי להגיע בעולם הזה, אלא שכר בלתי מוגדר באופיו השייך למימד אחר ולמציאות קיומית שונה בתכלית, מציאות עתידית. "לעתיד לבוא" הוא מונח מעורפל קמעא המצטרף בדברי חז"ל אל מושגים אחרים, כגון ימות המשיח, העולם הבא, תחיית המתים ועוד ביטויים דומים. מסתבר כי תמונות העתיד של חז"ל רבות ומגוונות עד מאוד, וקשה להכניס בהן סדר ושיטה, והמונח "לעתיד לבוא" הוא אחד מן החשובים שבהן. "לעתיד לבוא" יתבטל המוות (משנה, מועד קטן ג, ט), אומות העולם כולן ישתחוו לפני עם ישראל (תוספתא, סוטה ד, ב), דור מתי מדבר יקום לתחייה (שמות רבה ב, ד), הרשעים יבואו על עונשם (בבלי, עירובין כא ע"א) ועוד הבטחות טובות רבות. A expressão "futuro vindouro", que aparece centenas de vezes na literatura de Chazal, é usada em dois significados principais: em um contexto prático, geralmente refere-se a algo que ocorrerá a partir de determinado momento em diante, como na decisão de que alguém que faz um voto de não beber vinho "durante todo o ano" está proibido de beber vinho desde o dia em que fez suas palavras até "o próximo Rosh Hashaná que virá", ou seja, até o próximo Rosh Hashaná (Yerushalmi Nedarim 8,1), e similarmente. Em um contexto conceitual, por outro lado, a expressão aponta para algum futuro indefinido, cujo tempo não foi claramente estabelecido. A frase que foi anexada em nossa Mishná às palavras de R' Tarfon promete uma recompensa que não é física e esperada neste mundo, mas uma recompensa indefinida em sua natureza, pertencente a outra dimensão e a uma realidade existencial completamente diferente, uma realidade futura. "Futuro vindouro" é um termo um tanto ambíguo que, nas palavras de Chazal, junta-se a outros conceitos, como os dias do Messias, o mundo vindouro, a ressurreição dos mortos e outras expressões semelhantes. Parece que as imagens do futuro de Chazal são extremamente numerosas e variadas, e é difícil organizá-las sistematicamente, e o termo "futuro vindouro" é um dos mais importantes entre elas. No "futuro vindouro", a morte será abolida (Mishná, Moed Katan 3,9), todas as nações do mundo se curvarão diante do povo de Yisrael (Tosefta, Sotá 4,2), a geração dos mortos no deserto ressuscitará (Shemot Rabá 2,4), os ímpios receberão sua punição (Bavli, Eruvin 21a), e várias outras grandes promessas.
הביטוי "לעתיד לבוא" איננו מוכר מן המקרא, ושאלה גדולה היא אם היתה למחברי ספר הספרים תפיסה ברורה באשר לקורות העולם או האדם הבודד בעתיד הרחוק. גם את נושא תחיית המתים, המתקשר לא פעם אל "לעתיד לבוא" (כגון אבות דרבי נתן, נוסח ב, י; שמות רבה מד, ו) קשה למצוא בתורה. חז"ל – שכנראה חידשו רעיון זה לראשונה – דרשו פסוקים שונים בתורה כדי להוכיח "תחיית מתים מן התורה". כך, למשל, דרשת צורת העתיד המהופך, "אז ישיר משה", כמדברת על שירה שישיר משה אשר יקום לתחייה "לעתיד לבוא" (מכילתא דרבי ישמעאל, א). A expressão "futuro vindouro" não é conhecida do Tanach, e uma grande questão é se os compiladores do Livro dos livros tinham uma ideia clara sobre os eventos no mundo ou na vida individual no futuro distante. Mesmo o tema da ressurreição dos mortos, que muitas vezes está ligado ao "futuro vindouro" (como em Avot deRabi Natán, Versão B, 10; Shemot Rabá 54,6), é difícil de encontrar na Torá. Chazal – que aparentemente introduziram essa ideia pela primeira vez – interpretaram vários versículos na Torá para provar a "ressurreição dos mortos a partir da Torá". Assim, por exemplo, a forma invertida do futuro "então cantará Moshe" foi interpretada como referindo-se a uma canção que Moshe cantará quando ressuscitar "no futuro vindouro" (Mekhilta deRabi Yishmael, A).
דחייתם של השכר והעונש לעתיד לבוא, משמשת לעיתים כדרך להתמודדות עם שאלות תיאולוגיות חמורות, דוגמת השאלה בדבר מציאות הנראית לא פעם סביבנו, מציאות של "יש צדיק וטוב לו ויש צדיק ורע לו, יש רשע וטוב לו ויש רשע ורע לו" (בבלי, ברכות ז ע"א). תשובות שונות נתנו הקדמונים לשאלה זו. דומה שזו הבעיה העיקרית שמתמודד עמה ספר איוב המקראי, ותשובתו דומה לתשובה שנתנו חז"ל על שאלה זו. כך, למשל, התשובה המוחצת והנוקבת שמשיב ה' על שאלה דומה של משה: "...שתוק! כך עלה במחשבה לפני!" (בבלי, מנחות כט ע"ב). השתיקה אל מול מה שלא ניתן להבינו מוצגת כדרך להתמודדות וכמבחן לאמונת האדם. לעומת זאת, העברת השכר והעונש אל העולם הבא, זה שלאחר המוות, מרככת במשהו את הקושי, ומותירה תקווה בלב האדם ליום שבו ייושבו הסתירות ויתוקנו העוולות המאפיינות את עולמנו האנושי, כאשר יבואו הרשעים על עונשם והצדיקים על שכרם (וראו עוד לעיל א, ג). O adiamento da recompensa e do castigo para o futuro vindouro serve às vezes como maneira de lidar com questões teológicas graves, como a questão relativa à realidade que muitas vezes vemos ao nosso redor, uma realidade de "há um justo que prospera e há um justo que sofre, há um ímpio que prospera e há um ímpio que sofre" (Bavli, Berachot 7a). Diferentes respostas foram dadas pelos antigos a essa questão. Parece que este é o problema principal com o qual o Livro de Iyov bíblico lida, e sua resposta é semelhante àquela dada por Chazal a esta questão. Assim, por exemplo, a resposta esmagadora e incisiva que Hashem dá a uma pergunta semelhante de Moshe: "...Silêncio! Foi assim que subiu em pensamento perante Mim!" (Bavli, Menachot 29b). O silêncio diante do incompreensível é apresentado como uma forma de lidar e um teste de fé do homem. Por outro lado, transferir a recompensa e o castigo para o mundo vindouro, aquele após a morte, suaviza um pouco a dificuldade e deixa alguma esperança no coração do homem para o dia em que as contradições serão reconciliadas e as injustiças que caracterizam nosso mundo humano serão corrigidas, quando os ímpios receberão seu castigo e os justos sua recompensa (e veja mais acima 1,3).
בני חורים ומשוחררים Homens livres e libertos
"עבדים היינו עבדים / עתה בני חורין, בני חורין" הוא אחד משירי הפסח הידועים ביותר, ואף בהגדה של פסח נמצא: "השתא עבדי [=השנה עבדים] לשנה הבאה בני חורין", ומשמע ש"בן חורין" הוא אדם חופשי, משוחרר ואדון לעצמו. הביטוי "בן חורין" מופיע בכתבי יד טובים של מסכת אבות כ"בן חורים". יסודו של ניב זה במקרא, שם הוא מופיע פעם אחת בלבד: "אִּי לך ארץ שמלכך נער ושריך בבוקר יאכלו / אשריך ארץ שמלכך בן חורים ושריך בעת יאכלו..." (קהלת י, טז–יז), כלומר: טוב לה לארץ שמלכה הוא "בן חורים" ולא "נער" ואילו שריה אוכלים את סעודתם בזמן הראוי לה ("בעת", כלומר בערב) ולא בשעות הבוקר שבהן עליהם לעמול ולטרוח במלאכתם. הניגוד בין "נער" ל"בן חורים" יכול ללמד כי "בן חורים" הוא אציל, אדם שאיננו כפוף לאחרים, בעוד ש"נער" עשוי להיות גם עבד, משרת ומשמש אחרים. מכל מקום, בלשון חז"ל נעשה "בן חורים/חורין" לכינוי לאדם חופשי, ובעיקר מי שיצא מעבדות לחירות. כך נולד הפועל המרובע שחר"ר ושם העצם שחרור, כגון: "מעשה ברבי אליעזר שנכנס לבית הכנסת ולא מצא עשרה [אנשים לשם תפילה במניין], ושחרר עבדו והשלימו לעשרה" (בבלי, ברכות מז ע"ב), ועבד (נוכרי!) שהשתחרר נחשב כיהודי מבחינות שונות, משום שעוד בבית אדוניו נימול ושמר על מצוות רבות. עבד כזה מקבל מאדונו עם צאתו לחופשי "שטר שחרור". ואף מצאנו כהגדרה של מעמד אישי – בצד כהן, לוי, ישראל, גר ועוד – גם את ה"חרורי" שהוא עבד משוחרר הרשאי להתחתן עם בני ישראל, להוציא הכהנים שבהם (משנה, קידושין ד, א). "Servos fomos, servos / Agora somos homens livres, homens livres" é uma das canções mais conhecidas do Pesach, e até na Hagadá de Pesach encontra-se: "Agora servos [=este ano servos], no próximo ano homens livres", e o significado é que "Ben Chorin" é um homem livre, liberto e senhor de si mesmo. A expressão "Ben Chorin" aparece nos bons manuscritos deste Tratado como "Ben Chorim". Sua origem está no Tanach, onde aparece apenas uma vez: "Ai de ti, terra cujo rei é um jovem e cujos líderes comem de manhã / Feliz és tu, terra cujo rei é um Ben Chorim e cujos líderes comem na hora certa..." (Kohelet 10,16-17), ou seja: bom para a terra cujo rei é um "Ben Chorim" e não um "jovem", e cujos líderes comem sua refeição no momento certo ("na hora", ou seja, à noite) e não nas horas da manhã, quando deveriam estar trabalhando arduamente em suas tarefas. O contraste entre "jovem" e "Ben Chorim" pode ensinar que "Ben Chorim" é nobre, alguém que não está subordinado a outros, enquanto "jovem" pode ser também um servo, assistente e servidor de outros. De qualquer forma, na linguagem de Chazal, "Ben Chorim/Chorin" tornou-se sinônimo de homem livre, especialmente aquele que sai da escravidão para a liberdade. Assim nasceu o verbo quadriliteral "shacharúr" (libertado) e o substantivo "shechírur" (libertação), como em: "História sobre Rabi Eliezer que entrou na sinagoga e não encontrou dez [homens para oração com minian], e libertou seu servo e completou os dez" (Bavli, Berachot 47b), e um servo (gentio!) que foi libertado é considerado judeu em vários aspectos, pois já na casa de seu mestre foi circuncidado e observou muitos mandamentos. Um servo assim recebe de seu mestre, ao sair para a liberdade, um "documento de libertação". E até encontramos como definição de status pessoal – ao lado de cohen, levi, yisrael, ger e outros – também o "charúri", que é um servo libertado, autorizado a se casar com israelitas, exceto os cohanim entre eles (Mishná, Kidushin 4,1).
ומה היתה המלחמה שנלחם עם ישראל בשנת תש"ח? היא נתכנתה בשמות שונים: מלחמת השחרור, מלחמת העצמאות, מלחמת הקוממיות (הוא השם שדוד בן גוריון, ראש הממשלה של אותם ימים, העדיף מכל האחרים) ומלחמת תש"ח (ולאחרונה: בהקשר פוליטי ברור גם "מלחמת 1948"). ה"קרב" על שמה של המלחמה הזו המשיך במאבקים בקשר לשמותיהן של מלחמות אחרות שמדינת ישראל השתתפה בהם: "מבצע קדש" או "מבצע סיני"? "מבצע שלום הגליל" או "מלחמת לבנון (הראשונה)"? בני חורין רשאים להתווכח על הכול. E qual foi a guerra travada contra Yisrael no ano de 5708? Foi planejada sob diferentes nomes: Guerra da Libertação, Guerra da Independência, Guerra da Soberania (esse era o nome que David Ben Gurion, o primeiro-ministro da época, preferia entre todos os outros) e Guerra de 5708 (e recentemente: em um contexto político claro também "Guerra de 1948"). A "batalha" pelo nome dessa guerra continuou nas disputas sobre os nomes de outras guerras em que o Estado de Yisrael participou: "Operação Kadesh" ou "Operação Sinai"? "Operação Paz para a Galileia" ou "Guerra do Líbano (primeira)"? Homens livres têm o direito de discutir tudo.